Andrzej Chludziński

Konferencja metodyczna nt. Holokaustu

 “Holocaust. Ocalić od zapomnienia – uczyć dla przyszłości”

Krzyżowa, 15-17 stycznia 2003 r.


Sprawozdanie

             15-17 stycznia 2003 r. w Krzyżowej (woj. dolnośląskie) odbyła się konferencja nauczycieli pt. “Holokaust. Ocalić od zapomnienia – uczyć dla przyszłości”. Wzięło w niej udział 36 osób, przede wszystkim nauczycieli z całej Polski. W zamierzeniu organizatorów – Fundacji “Krzyżowa” dla Porozumienia Europejskiego, Task Force for Holocaust Education, Remembrance and Research, Stowarzyszenia Centrum Polsko-Niemieckie w Krakowie oraz Domu Anny Frank w Amsterdamie – miała wspomóc metodyczne zaplecze nauczycieli szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Merytorycznie była więc kontynuacją warsztatów “Holocaust w świetle relacji świadków”, przeprowadzonych w roku ubiegłym jako część Dni Tolerancji w Kołobrzegu (11 października 2002 r.), oraz “Holocaust oczami dziecka”, które odbyły się we Wrocławiu (16 grudnia 2002 r.) i Warszawie (11 stycznia 2003 r.).

        Organizatorzy zadbali o odpowiedni poziom konferencji, zapraszając do prowadzenia zajęć znawców tematu z Polski oraz z Holandii, Niemiec, Czech i Ukrainy. Przede wszystkim można było zapoznać się z zarysem problematyki Holokaustu. Temat ten, jak i związane z nim zagadnienie stosunków polsko-żydowskich na Kresach Wschodnich w czasie ostatniej wojny światowej przedstawił dr Andrzej Żbikowski, pracownik Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie (www.jewishinstitute.org.pl) oraz Instytutu Pamięci Narodowej (www.ipn.gov.pl). Przybliżył w wystąpieniu tematykę aktualną do dziś, w kontekście sprawy Jedwabnego. Jak stwierdził, w oparciu o dotychczasowe ustalenia śledztwa, zarówno tam, jak i w innych miejscowościach północno-wschodniej Polski, wielokrotnie dochodziło do zajść antyżydowskich, które były w mniejszym lub większym stopniu inspirowane przez Niemców. Dr Żbikowski wyjaśnił złożone podłoże konfliktu polsko-żydowskiego na Kresach Wschodnich, wskazując na trzy główne czynniki, które doprowadziły do tragedii w Jedwabnem: antysemityzm przedwojenny, kolaborację części Żydów z władzami radzieckimi oraz politykę okupanta niemieckiego, mającą na celu prowokowanie wystąpień antyżydowskich.

Robert Szuchta, na co dzień nauczyciel historii w LXIV LO w Warszawie, zarysował sposoby prezentacji Holokaustu w polskich podręcznikach szkolnych od końca wojny do 2000 r. Dalszym ciągiem rozważań na temat stanu polskiego nauczania o Holokauście była prelekcja Roberta Szuchty i dr. Piotra Trojańskiego, wykładowcy z Akademii Pedagogicznej w Krakowie, którzy przedstawili autorski program nauczania o zagładzie Żydów, zatwierdzony do użytku szkolnego w 2000 r. Stanowi on wypełnienie luki w tym zakresie w szkolnictwie polskim, w którym jeszcze do niedawna prawie nie mówiono o Zagładzie. 

         Prezentacja ta była wstępem do dyskusji podsumowującej pierwszy dzień obrad na temat szans i zagrożeń dla nauczania o Holokauście w kontekście wdrażanej obecnie reformy edukacji w Polsce. Dyskutanci zgodnie stwierdzili, iż reforma oświaty stworzyła dogodne warunki dla nauczania tej problematyki, o czym świadczy chociażby wpisanie Holokaustu do podstawy programowej przedmiotów humanistycznych, jak również zatwierdzenie do użytku szkolnego pierwszego programu nauczania o Zagładzie. Jednak podkreślano, iż wdrażanie zapisów programowych w praktyce zależy od samych nauczycieli, którzy obecnie dysponują dużą swobodą w sposobie i zakresie realizacji materiału. Dlatego bardzo ważne jest zachęcanie nauczycieli do poświęcania większej ilości czasu na omawianie tej problematyki. I chociaż narzekano na trudności związane z brakiem czasu na dogłębne omawianie Holokaustu, zwracano jednak uwagę na możliwości współpracy nauczycieli różnych przedmiotów w tej kwestii. Wspólne opracowywanie lekcji przez nauczycieli przedmiotów humanistycznych – zdaniem dyskutantów – być może nie pozwoli na wygospodarowanie dodatkowych godzin, lecz z pewnością ułatwi ich efektywne wykorzystanie oraz pozwoli na dostrzeżenie uniwersalnych nauk płynących z Zagłady. Zgodzono się, iż w nauczaniu o Holokauście nie należy ograniczać się wyłącznie do przekazywania rzetelnej wiedzy o przeszłości ale także, a może przede wszystkim, zachęcać uczniów do refleksji oraz rozbudzać w nich empatię. Aby osiągnąć te cele, potrzebne jest interdyscyplinarne spojrzenie na naucza-nie tej problematyki i wspomaganie się nauczycieli różnych przedmiotów. Warto zastanowić się zatem nad sposobem usprawnienia wymiany doświadczeń w nauczaniu o Holokauście nauczycieli z całej Polski. Potrzebne są publikacje o charakterze metodycznym oraz szkolenia zaznajamiające nauczycieli z najnowszymi trendami w nauczaniu o Zagładzie.

        Kwestiom metodyki poświęcony był kolejny dzień konferencji. Wiesława Młynarczyk z Biura Edukacji Publicznej IPN poprowadziła nieszablonowe warsztaty, w których uczestnicy, pracując w grupach metodą dramy, uczyli się, jak przekazywać uczniom informacje na temat Holokaustu, a jednocześnie zrozumieć – przynajmniej częściowo – jakie uczucia towarzyszyły ludziom poddanym okrucieństwom wojennej przemocy. Takie zajęcia niewątpliwie mogą stanowić doskonałą formę pracy z  młodzieżą, zwłaszcza w szkołach ponadgimnazjalnych.

          Spośród gości zagranicznych jako pierwsi głos zabrali Anja Mittermaier i Levien Rouw, reprezentujący Dom Anny Frank w Amsterdamie (www.annefrank.nl) i jego filię w Berlinie (www.annefrank.de). Przedstawili w skrócie tragiczny los Anny – żydowskiej dziewczynki, która podczas dwuletniego ukrywania się w czasie wojny pisała dziennik. Później trafiła do obozu koncentracyjnego, gdzie zmarła. Jednak jej tekst ujrzał światło dzienne, a pamięć o niej i innych ofiarach nazizmu pielęgnuje Dom Anny Frank. Jednym z jego działań jest wystawa, ukazująca los Anny na tle historii Europy w pierwszej połowie XX wieku. Ekspozycja ta była kilkakrotnie prezentowana w Polsce, w planach są dalsze pokazy. Jak wskazuje praktyka, ma ona duże walory edukacyjne, ale ich wykorzystanie zależy w dużym stopniu od organizatorów. Zeszłoroczny przykład ekspozycji w Kołobrzegu świadczy dobitnie o tym, że najlepszymi przewodnikami są odpowiednio przeszkoleni uczniowie, którzy oprowadzają swoich rówieśników (www.israel-kolobrzeg.republika.pl). Pomocą w lepszym zrozumieniu problematyki służy film pt. “Kochana Kitty”, który został zaprezentowany uczestnikom konferencji.

Julia Smilyanskaya z Ukraińskiego Centrum Studiów nad Holokaustem przedstawiła dotychczasowe osiągnięcia swojego ośrodka w popularyzowaniu tej tematyki. Jak stwierdziła, poziom wiedzy o Zagładzie na Ukrainie jest bardzo niski, mimo że dochodziło tam w czasie wojny do masowej eksterminacji Żydów oraz przedstawicieli innych narodowości. Sytuację tę próbuje zmieniać działający prężnie od niedawna kijowski ośrodek, który szkoli nauczycieli, wydaje literaturę metodyczną oraz prowadzi portal internetowy poświęcony problematyce zagłady Żydów (www.holocaust.kiev.ua).

            Bardzo ciekawą formę pracy z młodzieżą zaprezentowały Marta Vancurová i Dana Gablová z Muzeum Żydowskiego w Pradze (www.jewishmuseum.cz). Stworzyły projekt pt. “Zaginieni sąsiedzi” (www.zmizeli.sousede.cz) polegający na poszukiwaniu przez uczestniczącą w nim młodzież śladów po sąsiadach – Żydach, którzy zostali unicestwieni w okresie Holokaustu lub wyemigrowali. Działania takie pobudzają w uczestnikach dociekliwość i dają rozeznanie w rozmiarze Holokaustu, stanowią więc doskonałą możliwość przekazania uczniom wiedzy i opanowania przez nich różnych umiejętności.

           Część przeznaczoną na prezentację ośrodków edukacyjnych zajmujących się popularyzowaniem nauczania o Holokauście kończyło krótkie omówienie działalności Żydowskiego Centrum Edukacyjnego w Oświęcimiu. Obecny na konferencji Tomasz Kuncewicz, dyrektor Centrum, zaprezentował swój ośrodek, zwracając szczególną uwagę na ostatnio realizowany projekt uczniowski zatytułowany „Żydzi - moje wyobrażenia”. (www.ajcf.org). Zachęcał nauczycieli przybywających z wizytą na teren byłego obozu Auschwitz-Birkenau do odwiedzenia także Centrum Edukacyjnego, gdzie znajduje się stała ekspozycja poświęcona historii Żydów w Oświęcimiu. Wizyta tam może być dobrym wprowadzeniem do zwiedzania muzeum oświęcimskiego.

        Dalsze prezentacje dotyczyły możliwości i problemów omawiania Holokaustu z wykorzystaniem Internetu. Dr Piotr Trojański zaprezentował bardzo ciekawą stronę internetową pt. “Żydzi w Polsce. Ocalić od zapomnienia – uczyć dla przyszłości” (www.zydziwpolsce.edu.pl), której powstanie związane jest właśnie z brakiem tego typu materiałów w Polsce. Zawarte tam informacje pozwolą nauczycielom łatwiej i ciekawiej poruszać zagadnienia związane z historią Polski w kontekście współistnienia z kulturą żydowską. Podobnej tematyki, choć o zasięgu lokalnym, dotyczy strona stworzona przez Macieja Szaniawskiego (www.jews.w.interia.pl), nauczyciela z Zespołu Szkół Techniczno-Handlowych w Będzinie, który wraz ze swoimi uczniami zebrał materiały i stworzył prezentację, będącą dokumentacją wspólnej historii Polaków i Żydów w “małej ojczyźnie”.

Prezentacja zapoczątkowała bardzo ciekawą i istotną część konferencji, jaką było przedstawienie doświadczeń w nauczaniu o Holokauście przez uczestniczących w niej nauczycieli. Jak wcześniej zapowiadali organizatorzy, umożliwiono im zaprezentowanie oryginalnych pomysłów na prowadzenie zajęć, scenariuszy lekcji lub projektów edukacyjnych dotyczących historii Żydów, a zwłaszcza Holokaustu. Niektórzy zaprezentowali materiały, które na co dzień wykorzystują w nauczaniu.

Ciekawą formą nauczania mogli pochwalić się Andrzej Kirmiel i Tomasz Waltros z Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Skwierzynie, którzy opowiedzieli o restauracji żydowskiego cmentarza w swojej miejscowości. W tym celu pozyskali pieniądze od jednej z fundacji, włożyli wraz z młodzieżą wiele wysiłku w realizację projektu, a efektem jest piękny kirkut oraz publikacja pokazująca kolejne etapy działań. Niewymiernym, ale bardzo ważnym elementem tej pracy, jest zaangażowanie nauczycieli, uczniów i innych osób w przywrócenie pamięci o dawnych sąsiadach. Ponadto A. Kirmiel przedstawił scenariusz lekcji historii dla liceum, poświęconej sposobowi wyjaśnienia i omawiania korzeni antysemityzmu. Zaprezentowany przez autora pomysł wzbudził duże zainteresowanie słuchaczy.

Bardzo ciekawy projekt edukacyjny przedstawiła Zofia Kanclerz, która w Gimnazjum Gminnym nr 1 w Rajsku realizuje trzyletni program nauczania zatytułowany “O tolerancję i godność człowieka”.

“Gdy zapomnimy, będziemy skazani na powtarzanie tych samych błędów” – to temat prezentacji Aleksandry Mądry z Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 4 w Gliwicach, która w swoim wystąpieniu zwróciła uwagę na konieczność odpowiedniego przygotowywania uczniów do zwiedzania miejsc pamięci. Autorka przedstawiła swój pomysł na zajęcia przygotowujące i podsumowujące wizytę w KL Auschwitz.

Agnieszka Zembrzuska z Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji we Wrocławiu mówiła o prowadzonych przez siebie zajęciach ze studentami i nauczycielami. Jak zaznaczała, bardzo ważne jest uświadomienie takim osobom potrzeby pracy nad emocjami, a także usuwanie różnych, zazwyczaj nieprawdziwych, negatywnych stereotypów i uprzedzeń, jakie żywimy wobec innych. Często bowiem nauczyciel jest wyrocznią dla uczniów w sprawach relacji wobec innych osób i jego postawa rzutuje na dalsze postępowanie wychowanków.

Swoimi doświadczeniami w pracy z nauczycielami i uczniami podzielił się także Andrzej Peć z Międzynarodowej Szkoły Nauk o Edukacji i Kulturze przy Uniwersytecie Śląskim i Uniwersytecie Ostrawskim, który prowadzi zajęcia warsztatowe dla nauczycieli z zakresu edukacji wielokulturowej z elementami wiedzy o historii i kulturze Żydów polskich. Jest także współautorem programu nauczania ścieżki regionalnej oraz czynnym nauczycielem w jednej ze szkół podstawowych. A. Peć w swoim wystąpieniu, bazując na własnych doświadczeniach, podkreślał konieczność włączania do programów nauczania zagadnień dotyczących wielokulturowości, które to – jak zauważył – odgrywają dziś istotną rolę i mogą pomóc także w nauczaniu o Holokauście.

            Natomiast Anna Sozańska i Teresa Iwona Sławecka z II LO w Koszalinie opowiedziały o tym, jak można wykorzystać w dydaktyce teksty publicystyczne dotyczące tematyki żydowskiej (a konkretnie: sprawy Jedwabnego) do opisu manipulacji językowej.

        Interdyscyplinarny charakter ma projekt zatytułowany “Artyści wobec Holocaustu”, który jest aktualnie realizowany w Zespole Szkół Poligraficzno-Księgarskich w Krakowie. Jego koncepcję uczestnikom konferencji zaprezentowali: Dorota Kunz (nauczyciel plastyki), Marzena Lenart (nauczyciel języka polskiego) i Andrzej Januszkiewicz (nauczyciel historii). Współpraca w realizacji projektu specjalistów różnych dyscyplin dowodzi możliwości nauczania o Holokauście w ramach różnych przedmiotów humanistycznych, o czym niestety często się zapomina.

Dopełnieniem części prezentacyjnej konferencji było omówienie przez Roberta Szuchtę możliwości dydaktycznych wykorzystania dziennika Dawida Rubinowicza – żydowskiego chłopca, który zginął w Treblince.
Bardzo ważną sprawę poruszyła w swoim wystąpieniu Alicja Białecka z Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau (www.auschwitz-muzeum.oswiecim.pl), a mianowicie sposób przygotowywania uczniów do wizyty na terenie obozu zagłady. W warsztatowej formie pokazała też, że o ludziach, którzy przeszli przez obóz, można i należy mówić konkretnie, indywidualnie. Materiały opracowane przez dział edukacyjny Muzeum, pozwalają spojrzeć na ofiary Holokaustu w ten właśnie sposób, gdyż mówienie o milionach ofiar nie przemawia tak silnie jak analiza pojedynczych, tragicznych losów.

        Powyższe omówienie nie wyczerpuje całości programu konferencji. Bardzo ważne były w nim bezpośrednie kontakty uczestników, wymiana poglądów, dyskusje na forum oficjalnym i w kuluarach. Organizatorzy zadbali, aby panowała atmosfera sprzyjająca obradom. Monika Śliwińska, pełnomocnik ds. Akademii Europejskiej Fundacji “Krzyżowa”, z ramienia gospodarzy czuwająca nad przebiegiem całości, wraz z dr. Piotrem Trojańskim, opiekującym się konferencją od strony merytorycznej, postarali się, aby uczestnikom nie zabrakło niczego, co potrzebne jest do owocnych obrad. Program został tak skomponowany, aby zajęcia były twórcze, co wspomagały różne, przede wszystkim aktywne formy ich prowadzenia. Nowoczesne zaplecze techniczne pomagało prowadzącym w prezentacji tematów.

Pobyt w pięknym ośrodku Fundacji “Krzyżowa” w Krzyżowej (www.krzyzowa.org.pl) został wzbogacony o zaznajomienie się z przeszłością tego miejsca, w którym w latach wojny spotykali się niemieccy antynaziści skupieni w tzw. Kręgu z Krzyżowej, oraz obecną działalnością Fundacji na rzecz pojednania między przedstawicielami różnych narodów, światopoglądów i wyznań. Był to więc wymarzony punkt na zgłębianie problemu Holokaustu.